Навагрудскі гісторыка-краязнаўчы музей.

Узнікненню музея садзейнічалі мясцовыя краязнаўцы Раман Лецка, Таццяна Царюк, Барыс Бесараб, а таксама навукоўцы — ураджэнцы Навагрудчыны Вячаслаў Чамярыцкі, Мікалай Нікалаеў, Міхаіл Касцюк. Узнікла ініцыятыўная група і гарадскі камітэт КПБ прыняў рашэнне аб стварэнні музея, які быў заснаваны 25 жніўня 1987 г., экспазіцыя адкрыта з 1992 г.

У 9 залах прадстаўлена гісторыя і культура горада і рэгіёна ў перыяд з X да сярэдзіны XX ст.:

- Навагрудак як галоўны горад Беларускага Панямоння, цэнтр аб'яднання беларускіх і літоўскіх зямель у Вялікае Княства Літоўскае і яго першая сталіца, месца каранацыі князя Міндоўга;

- гісторыя яўрэйскай і татарскай абшчын Навагрудка, праваслаўных і каталіцкіх храмаў, сінагогі і мячэці;

- знакамітыя навагрудчане, якія ўнеслі важкі ўклад у навуку і культуру Беларусі, Еўропы і ўсяго свету;

- Этнаграфія, а таксама Навагрудчына ў гады Вялікай Айчыннай вайны.

Экскурсія па экспазіцыі пачынаецца са знаёмства з гісторыяй узнікнення горада Навагрудка, матэрыяламі археалагічных раскопак на малым замку і Замкавай гары. Развіццё і ўмацаванне паселішча на Замкавай гары. Будаўніцтва каменных вежаў прадстаўлена макетамі Навагрудскага замка ХІ-ХІІІ стст. і ХІV – ХVІ стст.

Поліканфесійны характар Навагрудчыны прасочваецца ў гісторыі праваслаўнай мітраполіі, старажытных праваслаўных храмаў, рукапісных кнігах, напрыклад Лаўрышаўскім Евангеллі, а таксама ў гісторыі мусульманскай абшчыны і яе традыцыйных занятках.

У зале этнаграфіі наведвальнікі знаёмяцца з інтэр'ерам сялянскай хаты, прадметамі хатняга побыту, заняткамі сялян – земляробства, рамёствы, пашыў адзення, вышыўка, ткацтва. Тыповая народная вопратка - "Навагрудскі строй" - дэманструе густы модніц і моднікаў пачатку ХХ ст.

Міжваеннае жыццё Навагрудка ў 1921-1939 гг.як Ваяводскага цэнтра, дзе адбываецца актыўнае будаўніцтва, дзейнічаюць гімназіі, працуюць знакамітыя людзі і дзе адбываюцца выступленні сялян, дзейнічае падпольная Камуністычная партыя Заходняй Беларусі, раскрываецца ў наступнай зале.

Апошнія залы музея распавядаюць пра трагічныя старонкі Вялікай Айчыннай вайны:" Навагрудскі кацёл " пачатку вайны, акупацыйны рэжым, амаль поўнае знішчэнне Навагрудскай яўрэйскай абшчыны, прымусовую працу і вываз насельніцтва, расстрэл 11 сясцёр-назарэтанак і іншыя падзеі.

На асобнай пляцоўцы ў 2007 г.створана экспазіцыя «Музей яўрэйскага супраціву на Навагрудчыне ў гады Халакоста». Гэта адзіны музей у Беларусі, створаны на месцы былога гета, у якім прадстаўлена гісторыя самага паспяховага ў акупаванай нацыстамі Еўропе ўцёкаў праз тунэль, пабудаваны вязнямі, а таксама гісторыя яўрэйскага партызанскага атрада Бельскага.

Музей праводзіць канферэнцыі па гісторыі Навагрудчыны і тэме Халакосту, ажыццяўляе праект «крытычны разгляд гісторыі праз дыялог пакаленняў „Раскажы мне сваё жыццё“.

Штогод музей наведваюць больш за 9 тысяч чалавек. Агульная колькасць адзінак захоўвання больш за 20 тысяч. Найбольш каштоўнымі з'яўляюцца асабістыя архівы сусветна вядомага вучонага ў галіне астранаўтыкі б.Кіта і мастака у. Сташчанюка, скарб бронзавых бранзалетаў з раскопак гарадзішча VIII - X стст. на гары Радагошча.

Праводзяцца музейныя заняткі, тэматычныя экскурсіі і лекцыі.