Віцебск. Свята-Успенскі кафедральны сабор.

Першыя згадкі пра праваслаўную царкву Прасвятой Багародзіцы на Лысай (Прачысценскай) гары, у месцы зліцця Віцьбы і Заходняй Дзвіны, адносяцца да 1406 года. У пачатку XV стагоддзя была пабудавана новая царква Успення Прасвятой Багародзіцы, і ўзвышша стала называцца Успенскай гарой. Да таго часу царква была каменнай.

Па рашэнні польскага суда за забойства ўніяцкага біскупа Язафата Кунцэвіча Успенская царква была разабрана,а 20 чалавек пакараныя. Горад пазбавілі Магдэбургскага права і прывілеяў. Праз некалькі гадоў віцябляне аднавілі драўляны храм на сабраныя грошы, але ў 1629 годзе ён згарэў. У 1636 годзе быў пабудаваны новы Успенскі храм, які прыйшоў у заняпад праз паўстагоддзя.

У 1743 годзе пачалося будаўніцтва цаглянага будынка храма і манастыра па праекце італьянскага архітэктара Іосіфа фантаны. Будаўніцтва храма працягнулася пасля падзелу Польшчы дзякуючы намаганням рускага генерал-губернатара Чарнышова і грамадзянскага губернатара Крэчатава і завяршылася ў 1777 годзе. У 1799 годзе па загадзе Паўла I Успенскі сабор перадалі праваслаўным. 30 жніўня 1799 года сабор быў асвечаны беларускім біскупам Анастасіем. У 1804 годзе на саборы ўсталявалі купал, а ў 1839 годзе ў храме прайшло ўрачыстае набажэнства з нагоды вяртання ўніятаў у праваслаўе. У 1864 годзе ў адной з вежаў сабора была ўладкованая Капліца ў імя святой Еўфрасінні Полацкай.

Комплекс сабора ўключаў Будынкі Віцебскай духоўнай семінарыі. Пасля Кастрычніцкай рэвалюцыі 1917 года семінарыя і сабор былі зачыненыя. У 1926 годзе Успенскі сабор быў абвешчаны дзяржаўнай уласнасцю, але ў 1936 годзе храм узарвалі. У 1949 годзе на месцы сабора быў пабудаваны цэх завода заточных станкоў. Завод прыйшоў у заняпад і спыніў сваё існаванне ў 1980-х гадах. Улетку 1998 года будынак завода знеслі.

Успенскі кафедральны сабор перажыў мноства выпрабаванняў. Ён гарэў, разбураўся і зноў адраджаўся. 26 верасня 1998 года Патрыярх Маскоўскі Аляксій II заклаў капсулу з памятнай граматай і асвяціў першы камень на аднаўленне сабора. Ідэю адраджэння Свята-Успенскага кафедральнага сабора ў 1990-х гадах падтрымаў Прэзідэнт Рэспублікі Беларусь Аляксандр Лукашэнка.

Будаўнічыя работы пачаліся ў чэрвені 2000 года. Да зімы 2004 года будаўнікі перакрылі цокальны паверх, каб пазбегнуць уплыву зімовых умоў і захаваць якасць работ. Штаб будоўлі па адраджэнні Свята-Успенскага сабора дзейнічаў з самага пачатку. Уладзімір полаўцаў лічыў адраджэнне храма сваім абавязкам. Апякунскі савет узначальваў старшыня абласнога Савета дэпутатаў Аляксандр Ацясаў.

Сабор адраджаўся намаганнямі Царквы і дзяржавы. 4 мая 2003 года на месцы храма, які будуецца, адбылася першая з 1936 года Бажэственная літургія. 28 жніўня 2005 года, у дзень прастольнага свята, мітрапаліт Мінскі і Слуцкі Філарэт здзейсніў Боскую Літургію ў ніжнім храме будуецца сабора. Да канца 2009 года былі ўзведзены званіцы, устаноўлены Купалы і званы. 28 верасня 2009 года храм наведаў Патрыярх Маскоўскі і ўсяе Русі Кірыл. Аздобныя працы і роспіс храма завершаны да сакавіка 2011 года. Храм быў асвечаны Мітрапалітам Мінскім і Слуцкім Філарэтам у саслужэнні ўсіх архірэяў Беларускай Праваслаўнай Царквы 30 верасня 2011 года.

Успенскі сабор дамінуе над горадам Віцебскам, нібы лунаючы над гістарычным цэнтрам горада. Адсюль адкрываецца ўнікальная панарама з краявідамі. Першы драўляны храм быў пабудаваны тут у 15 стагоддзі. А ўжо ў 1682 годзе на месцы Успенскай драўлянай царквы была пабудавана новая царква – уніяцкая.

Папярэдні праваслаўны храм быў знесены пасля забойства ўніяцкага архіепіскапа Іосіфа Кунцэвіча ў Віцебску ў 1623 годзе. Заснавальнікам новай царквы стаў Віцебскі падкаморый і.кісель. У 1682 годзе пры царкве быў заснаваны таксама Базыльянскі ўніяцкі манастыр.

У 1708 годзе падчас Паўночнай вайны горад быў спалены па загадзе маскоўскага цара Пятра I. Згарэла і драўляная Успенская царква з манастыром. З дапамогай новых спонсараў у 1743 годзе пачалося будаўніцтва цаглянай царквы і трохпавярховага манастыра італьянскім архітэктарам Жазефам Фантана III. Лічыцца, што за ўзор цаглянай Царквы быў узяты храм Сан-Карла-аль-Корса ў Рыме. Калі міністр народнай асветы Расійскай імперыі граф Д. Талстой ўбачыў царкву, ён сказаў які знаходзіўся ў яго свіце архітэктару: «навучыцеся будаваць царквы гэтак жа надзейна, лёгка, велічна і прыгожа, як зроблена гэтая царква!»

Царква лічыцца адной з найбуйнейшых у Беларусі: пяцінефная крыжападобная базіліка з дзвюма шмат'яруснымі вежамі на галоўным фасадзе, звернутым да Заходняй Дзвіны. Па загадзе імператара Паўла I манастыр і царква былі перададзеныя праваслаўным і перабудаваны ў архітэктурны комплекс з рысамі панаваўшага тады архітэктурнага стылю – класіцызму. У былым уніяцкім манастыры адкрылася праваслаўная духоўная семінарыя.

Велічная святыня была знесена ў часы СССР у 1936 годзе. А ўжо ў 1998 годзе патрыярх Маскоўскі і ўсяе Русі Аляксій II асвяціў месца будучага храма і заклаў першы камень у падмурак. Храм адрэстаўраваны ў 2011 годзе. Сёння тут усталяваны самы вялікі звон у Беларусі вагой 5200 кілаграмаў. Акрамя таго, пры наведванні святыні можна спусціцца ў склеп, дзе таксама знаходзіцца царква.