Навагрудак. Руіны Наваградскага замка.

З пачатку XI стагоддзя да сярэдзіны XIII стагоддзя цэнтральным гарадскім умацаваннем быў размешчаны на Замкавай гары драўляны наваградскі дзяцінец, які меў характэрныя рысы многіх старажытнарускіх дзяцінцаў. У другой палове XII стагоддзя былі ўзведзены магутныя дубовыя зрубы. Вялікі князь літоўскі Міндоўг заснаваў у Навагрудку сталіцу ВКЛ, тут яго хрысцілі і ў 1253 годзе ён быў каранаваны. У другой палове XIII стагоддзя, у часы кіравання Міндоўга, была пабудавана першая каменная вежа-данжон, складзеная з вялікіх цесаных камянёў на вапне, яна адносілася да вежаў валынскага тыпу. Вежа мела чатырохгранную форму і стаяла з паўночнага боку дзядзінца, замыкаючы кольца землянога вала.

У канцы XIV стагоддзі на рэштках старой вежы, як на магутным падмурку, адбудавалі новую каменную вежу Шчытоўку (свайго роду надзейны шчыт сярэднявечнага горада). Новая вежа была пяціпавярховай, з перакрыццямі з бэлек. Агульная яе вышыня дасягала 25 метраў. Таўшчыня сцен была каля 3-х метраў, іх прарэзалі байніцы, а ўнізе быў праём для замкавай брамы. Вароты наглуха замыкаліся знутры вежы і падчас аблогі ператвараліся ў самастойны апорны пункт. У паўднёвай сцяне Шчытоўкі ўверх ішлі каменныя ўсходы, якой карысталіся ваяры падчас нападаў.

У канцы XIV стагоддзя ў Навагрудскім замку пачалося ўзвядзенне мураваных сцен, якое праходзіла ў некалькі этапаў. Спачатку былі пабудаваны тры каменныя вежы і сцены паміж імі. Справа ад Шчытоўкі была пабудавана высокая прызмападобная Касцельная вежа. З усходу ад яе ішло другое прасло каменных сцен даўжынёй каля 80 метраў і таўшчынёй 2,5 метра, якое вяло да наступнай вежы, званай Малымі варотамі. Малая брама і Касцельная вежа мелі па некалькі паверхаў з перакрыццямі з бэлек, а на кожным паверсе былі байніцы. Паварочваючы ад Малой брамы на захад, туды ішло 70-метровае прасла сцен, канструктыўна звязанае з вежай Пасадскай. Правае прасло сцены вяло ад Пасадскай вежы да паўночнага краю гары і стульвалася ў паўночна-заходнім куце замкавага вала з драўлянымі ўмацаваннямі, якія ішлі да Шчытоўкі.

Ужо ў XIV стагоддзі на тэрыторыі замка існаваў каменны храм - царква Успення Прасвятой Багародзіцы, вядомая з пісьмовых крыніц XVI–XVII стагоддзяў. Да 1775 года ў ім праходзілі пасяджэнні Трыбунала - вышэйшага апеляцыйнага суда Вялікага княства Літоўскага. А на поўнач ад храма стаяў двухпавярховы мураваны палац, які праіснаваў да сярэдзіны XVII стагоддзя.

З цягам часу Навагрудскі замак страціў сваё стратэгічнае становішча, пачаў разбурацца. Падчас вайны 1654–1667 гадоў вежы замка Мяшчанская, Каладзезная, Малая надбрамная і Пасадская, а таксама прасла сцен былі разбураны да падмуркаў. У час Паўночнай вайны былі канчаткова знішчаны мясцовыя ўмацаванні: у 1706 годзе шведы, якія праходзілі праз горад, узарвалі іх рэшткі. У 1802 годзе гродзенскі губернатар Бенігсен даў загад разабраць рэшткі замкавых сцен з мэтай вымасціць вуліцы горада. Але дзве вежы часткова захаваліся. У 1906 годзе абрынулася палова Шчытоўкі, а ў 1914 годзе і значная частка Касцельнай вежы. Толькі ў 1921 годзе Навагрудскі замак быў узяты пад ахову, а ў 1922–1930 гадах польскія археолагі правялі кансервацыю руін веж, а сцены Касцельнай вежы, якія паваліліся, склалі зноў. На дадзены момант захаваліся толькі рэшткі Касцельнай вежы і Шчытоўкі. На тэрыторыі замка штогод праводзяцца рыцарскія фестывалі.

На дзяржаўным узроўні прынятае рашэнне аб кансервацыі руін Навагрудскага замка з аднаўленнем яго кампазіцыйнай структуры і гістарычнай забудовы. У 2021 годзе завершаны адзін з этапаў рэканструкцыі руін Навагрудскага замка, які ўключае будаўніцтва арганізаванага водаадвода з тэрыторыі дзядзінца, а таксама ўзмацненне схілу ад Касцельнай вежы да Уваходнай вежы з уладкаваннем дрэнажнай сістэмы ля падмурка вала. У наш час ідуць працы па кансервацыі руін трох веж XIV-XVI стагоддзяў - Уваходнай, Дазорнай і Пасадскай, кансервацыі каменных праслаў, якія злучаюць дзяцінец, кансервацыі сцен.