Мінск. Мемарыяльны комплекс»Яма".

Лагер, які ў мінулым размяшчаўся на тэрыторыі беларускай сталіцы, быў адным з самых буйных у Еўропе. Згодна з захаваліся да нашых дзён запісах і сведчаннях, Паўстаў ён у ліпені 1941 года. Гэтай падзеі папярэднічала Нямецкая акупацыя Мінска. На месцы гета быў заснаваны адмысловы орган кіравання, юдэнрат, які займаўся выкананнем загадаў нямецкага камандавання ў дачыненні да Юдэяў.

Спачатку ўсіх жыхароў габрэйскіх кровей прымусілі здаць каштоўнасці, а затым сталі масава адводзіць у лагер. Першапачаткова планавалася завяршыць арышты на працягу пяці дзён, аднак колькасць абшчыны апынулася гэтак вялікая, што працэс зацягнуўся на тэрмін удвая большы. Да 1 жніўня на захопленай тэрыторыі пражывала больш за 80 тысяч яўрэяў.

Умовы жыцця ў мінскім гета былі неверагодна цяжкімі. Зняволеным даводзілася выжываць у вельмі сціснутых умовах, калі ў адным невялікім доме на некалькі кватэр рассялялі больш за сотню чалавек. Сітуацыю пагаршалі антысанітарыя, якія распаўсюджваюцца інфекцыі і адсутнасць якіх-небудзь лекаў. Патрапіўшы ў лагер, вязні аказваліся ў поўнай ізаляцыі і разлічваць на якую-небудзь дапамогу звонку ўжо не маглі. Але гінулі людзі не толькі ад мора, але таксама ад зачыстак і расстрэлаў. Першыя з іх адбыліся практычна адразу пасля заснавання гета-у жніўні 41-га, а масавыя пакаранні сталі рэгулярнымі з лістапада. Паводле захаваных звестак, у той час колькасць ахвяр склала больш за 15 тысяч чалавек. Адной з самых жорсткіх стала расправа над габрэямі, якую нямецкае камандаванне правяло ў сакавіку. Яна стала трэцяй па ліку, і ў адрозненне ад папярэдніх пакаранняў смерцю целы забітых не сталі вывозіць за горад, а проста скінулі ў бліжэйшы яр.

Упершыню помнік, усталяваны ў гонар загінулых у мінскім гета, з'явіўся яшчэ ў савецкія часы. Яго аўтарамі сталі паэт Хаім Мальцінскі і майстар па каменю Мордух Спришен. Памяць аб загінуўшых назаўсёды захавала ў сабе чорная гранітная Стэла, на падставе якой былі ўвекавечаны памятныя радкі на ідышы і рускай мове ў гонар усіх загінуўшых у мінскім гета. Стварэнне мемарыяла завяршылася ў 1947 годзе.

Аднак гісторыя помніка таксама апынулася вельмі трагічнай. За радкі на ідышы яго стваральнікаў абвінавацілі ў касмапалітызме і «праяве габрэйскага буржуазнага нацыяналізму». Абодва аўтары, якія прыклалі руку да стварэння мемарыяла, былі асуджаныя і сасланыя ў ГУЛАГ.

У 2000-х гадах было праведзена абнаўленне комплексу «Яма», якое працягвалася на працягу васьмі гадоў. Такі доўгі тэрмін рэканструкцыі быў выкліканы тым, што ўсе працы майстрам даводзілася праводзіць уручную, каб цяжкая тэхніка не пашкодзіла пахаванне і не патрывожыла астанкі пахаваных.

У нашы дні помнік здабыў абноўлены выгляд. Цяпер перад яго франтальнай часткай узвышаецца невялікі пастамент, да якога вядуць прыступкі. Дно яра засцілае чорны Брук, а да ўтварылася круглай пляцоўцы спускаюцца дзве лесвіцы: адна са звычайнымі парэнчамі, а іншая – з бронзавымі скульптурамі, якія ўяўляюць сабой кампазіцыю пад назвай «Апошні шлях». Яе аўтарам стаў Леанід Левін-выхадзец з Беларускай абшчыны яўрэяў. Дапамогу ў стварэнні новай часткі мемарыяла яму аказваў Ізраільскі скульптар Эльзэ Полак.

Першапачатковы план стваральнікаў абноўленага манумента заключаўся ў тым, каб адлюстраваць сярод скульптур найбольш выразныя вобразы ахвяр Халакоста: постаць цяжарнай жанчыны, мужчыны-скрыпача і іншыя статуі, якія б сімвалізавалі страшную трагедыю і незаменную страту габрэйскага грамадства. Аднак пазней сілуэты ахвяр трагічных падзей вырашылі абязлічыць, каб яны сталі абагульненым чынам усіх, хто пайшоў з жыцця ў сценах Мінскага гета. Аўтары палічылі, што менавіта такі малюнак знясіленых вязняў стане найбольш прыдатным сімвалам цяжкага часу і безвыходных пакут ахвяр, якія ідуць на несправядлівае пакаранне. Менавіта ў такім выглядзе помнік можна ўбачыць і цяпер.