Гродна. Каложская (Барысаглебская) царква.

Барысаглебская царква - архітэктурная жамчужына старажытнага горада Гродна, унікальны помнік рускага храмавага дойлідства, які захаваўся з XII стагоддзя. Сёння гэта адзін з самых старых дзейных праваслаўных храмаў на тэрыторыі Беларусі.

Царква стаіць у гістарычным цэнтры горада, на самым краі абрывістага правага берага ракі Нёман, непадалёк ад Старога замка, які некалькі стагоддзяў таму служыў у якасці рэзідэнцыі вялікага князя Вітаўта (1350-1430). Два гістарычныя помнікі падзелены далінай невялікі р. Гараднічанка. Назва «каложа» абазначае месца, дзе б'юць шматлікія крыніцы (ёсць і іншыя версіі, чаму царква атрымала назву «Каложскай»).

Гісторыя храма.

Барысаглебская царква была пабудавана ў 1140-1170-я гады ўдзельнымі князямі Барысам і Глебам - сынамі князя Усевалада Давідовіча. Па іншай версіі, царква з'явілася крыху пазней, яе ўзвялі ўжо сыны князёў у 1180 годзе.

У 1184 годзе падчас моцнага пажару поўнасцю згарэла Ніжняя замкавая царква, і Барысаглебскі храм стаў галоўным у горадзе. У XIV стагоддзі на Гродна шмат разоў нападалі войскі крыжакоў, і ад гэтага стары храм прыйшоў у поўны заняпад. Дасталася яму і падчас руска-літоўскіх войн, асабліва пасля аблогі Старога горада, якую праводзіла дружына маскоўскага князя Івана ІІІ.

У 1480 годзе вакол Барысаглебскай царквы з'явіўся манастыр, прысвечаны святым Барысу і Глебу. Вядома, што праваслаўная мясціна квітнела, але паступова яе справы знерваваліся. Да пачатку XVIII стагоддзя Барысаглебскі манастыр знаходзіўся ў такім жаласным стане, што манахі, здабываючы сабе ежу, вымушаны былі закладваць царкоўныя рэчы. Тэрыторыя манастыра не захавалася, бо за некалькі стагоддзяў была размыта Нёманам.

У XVI стагоддзі на Барысаглебскую царкву абрынуліся прыродныя стыхіі. Некалькі разоў яна пакутавала ад апоўзняў, а яе падмурак размывалі грунтавыя воды. Адна са сцен будынка моцна нахілілася, і жыхары Гродна разумелі да чаго можа прывесці далейшае прасяданне грунту. У 1720 годзе яны пасадзілі на беразе ракі дрэвы, каб тыя сваімі каранямі ўмацавалі круты схіл. Аднак, у красавіку 1853 года стары падмурак не вытрымаў, і сцены з паўднёвага і заходняга боку абрынуліся ў Нёман. Тады ж у раку абвалілася і частка столевага перакрыцця.

Аднаўляць старажытны храм не сталі. Амаль 40 гадоў ён стаяў безгаспадарным, у ім адсутнічалі вокны і дзверы, а вакол пабудовы нават сталі выпасаць жывёлу. Тым часам новыя апоўзні працягвалі сваю разбуральную справу. Асабліва моцныя пашкоджанні Барысаглебская царква атрымала ў 1864 і 1889 гадах. Пры апошнім апоўзні была моцна пашкоджана алтарная абсіда.

Здавалася б Гродна раз і назаўжды пазбавіўся гістарычнага помніка, але лёс распарадзіўся па-іншаму. На мяжы XIX і XX стагоддзяў круты бераг ракі ўмацавалі, а адсутныя каменныя сцены замянілі на лягчэйшыя – драўляныя. Храм пакрылі новым дахам, уладкаваўшы на ім невялікую глаўку з пазалочаным крыжом. Так Барысаглебская царква набыла сучаснае аблічча.

З 1967 года старажытны храм, як і ўсе пабудовы на Замкавай гары, аб'ядналі ў ахоўную зону гарадскога гісторыка-археалагічнага запаведніка. Уваходзіць у лік аб'ектаў, прапанаваных урадам Беларусі ў якасці кандыдатаў на занясенне ў Спіс аб'ектаў Сусветнай спадчыны ЮНЕСКА.

Асаблівасці архітэктуры і інтэр'ераў.

Каложская царква з'яўляецца ўнікальнай пабудовай, якая не мае поўных аналагаў у сусветнай архітэктуры. Канструктыўна Каложская царква ўяўляе сабой шасцістолпны крыжова-купальны храм з трыма паўкруглымі апсідамі, алтар традыцыйна накіраваны на ўсход. Даўжыня будынка складае 21,75 м, шырыня - 13,25 м, вышыня захаванай часткі сцен - каля 9 м. Царква мае унікальныя падвойныя сцены. Вонкавыя сцены маюць таўшчыню 1,2 м, у ніжняй частцы складзеныя з плоскай цэглы (плінфы), у якую ўкладвалі буйныя валуны, апрацаваныя з вонкавага боку да плоскага боку. У дэкаратыўных мэтах у сцены ўбудаваны фігурныя керамічныя пліткі ў выглядзе крыжоў, на якія была нанесена каляровая эмаль. Паміж унутранай і вонкавай сцяной храма праходзіць вузкі калідор. У нашы дні Барысаглебская царква стаіць нетынкаванай, таму няцяжка падрабязна разгледзець усе асаблівасці мура і дэкаратыўнага аздаблення фасадаў. Унутры захаваліся дамангольскія фрэскі, адкрытыя падчас рэстаўрацыі 1870 года. Разны алтар, богаслужбовыя рэчы і абразы зроблены ў XX стагоддзі.